دوره آموزشی طراحی نورپردازی در نما و اصول روشنایی

نورپردازی و روشنایی یکی از ارکان اصلی در طراحی معماری به شمار می رود که تاثیر عمیقی بر تجربه فضایی، عملکرد فضا و زیبایی‌شناسی محیط دارد. آموزش مبانی و اصول نورپردازی در حوزه معماری به‌عنوان یک ضرورت، نه‌ تنها به بهبود کیفیت پروژه‌های طراحی کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در ارتقای بهره‌وری و احساسات کاربران فضا ایفا خواهد کرد.دوره طراحی نورپردازی در نما توسط پلتفرم طرح تو طرح در تاریخ 3 و 4 بهمن 1403 برگزار گردید. مدرس این دوره استاد وحید احمدیان، مهندس روشنایی و مشاور طراحی روشنایی و نورپردازی شهرداری قم و مدیرعامل شرکت های نور، بودند که بیش از 12 سال سابقه فعالیت در حوزه لایتینگ، طراحی و مشاوره در بحث نور و پردازی دارند.

گفتنی است این دوره به آموزش مقدماتی نحوه نورپردازی در نما پرداخته که مناسب طراحان و افراد علاقه مند به این حوزه می‌باشد.

سرفصل های این دوره شامل موارد زیر بود.

مفاهیم نور، روشنایی و نورپردازی

شاخص نمود رنگ

شدت نور

شدت روشنایی

درخشندگی

انواع منابع نوری - منحنی توزیع شدت نور

انواع چراغ ها

نصب چراغ ها

آموزش طراحی نورپردازی با نرم افزار DIALux

گفتنی است در حال حاضر امکان خرید و تهیه این دوره ضبط شده به مدت 6 ساعت آموزش بر اساس سرفصل‌های ذکر شده، توسط علاقه‌مندان گرامی وجود دارد و شما می‌‍توانید از طریق لینک اقدام به خرید دوره طراحی نورپردازی در نما نمایید.

در ابتدا استاد احمدیان مفاهیم کلی و اصطلاحات مبحث نورپردازی را شرح داد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

در مجموع نور یک مبحث بین رشته‌ای میان رشته‌های مکانیک، برق و معماری قلمداد خواهد شد که 60 درصد از آن به رشته معماری برخواهد گشت.متاسفانه در کشور ایران در مبحث لایتینگ ضعف‌های زیادی وجود دارد چرا که در بسیاری از پروژه‌هایی که از کیفیت بالایی برخوردار بوده و از حیث معماری و فضاسازی ایده‌آل هستند، از لحاظ نور سطح کیفی قابل قبولی نداشته و اتفاقی که باید رخ نداده است.

تفاوت نورپردازی و روشنایی

عمده تفاوت نورپردازی و روشنایی در این است که هدف اصلی از روشنایی عملکرد بوده اما هدف از نورپردازی زیبایی و ایجاد تفاوت بصری است.بر اساس این تفاوت، دو مفهوم با طراحی مختلف خواهیم داشت.برای روشنایی، ایجاد یک نور یکنواخت با شدت مناسب لازم است.اما برای نورپردازی، باید با ایجاد یک کنتراست، احجام متفاوت را نمایش، ترکیب یا برجسته نماییم و یا فضا را در شب و روز دگرگون کنیم.

در رابطه با کنتراست باید گفت که در مجموع دو مدل وجود دارد.1- کنتراست شدت نور 2- کنتراست رنگ نور

امواج الکترومغناطیس نور

نور به طور کلی یک بخشی از امواج الکترو مغناطیس در بازه‌ای بین 0 تا 1280 نانومتر است.نور مرئی بازه‌ای میان 380 تا 780 نانومتر دارد که با رنگ بنفش آغاز و با رنگ قرمز خاتمه می‌یابد و در این میان 7 رنگ وجود دارد که رنگ‌های خارج شده از منشور هستند.نورهای مرئی شامل: بنفش، آبی، نیلی، سبز، زرد، نارنجی و قرمز می‌باشند. این نورها طول موج‌های مختلفی از بین 380 تا 780 نانومتر خواهند داشت که از ترکیب همه رنگ نورها، رنگ نور سفید به وجود می‌آید.از بازه 0 تا 380 نور UV یا فرابنفش نامیده می‌شود که نور نامرئی است.از بازه 780 تا 1280 نور فروسرخ خواهد بود که با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند. 

چه عواملی موجب رویت انسان خواهد شد؟

در مجموع چهار عامل اصلی، در دیدن انسان تاثیرگذار می‌باشد.نور (روشنایی) - اندازه - سرعت - کنتراست

نکته مهم در خصوص تاثیر کنتراست این است که اگر یک درصد از کنتراست کاهش یابد، نیاز به 15 درصد روشنایی بیشتر خواهد بود تا به حالت قبل بازگشته و قابل مشاهده باشد.

تعریف خطای دید: یک مدل از بازی با عوامل دید انسان می‌باشد که با چیدمان، اندازه و ایجاد کنتراست به وجود آوریم.

تعریف چشم زدگی (خیرگی)

خیرگی به طور معمول در دو حالت رخ خواهد داد. حالت اول برای زمانی است که در یک فرد در محیط مشخص بوده و چشم به نور آن محیط عادت کرده و ناگهان محیط را تغییر داده و خیرگی رخ خواهد داد. به عنوان مثال مانند ورود راننده به تونل هاحالت دوم مربوط به زمانی است که فرد در یک محیط با منبع نور زیاد حضور دارد و نگاه مستقیم به آن منبع نور خیرگی به وجود می‌آورد. این پارامتر با TI یا UGO نمایش داده می‌شود.برای فضاهای داخلی نهایتا تا 10 درصد TI ممکن خواهد بود و بیش از آن، از استاندارد خیرگی عبور خواهد کرد.هم‌چنین با انتخاب مناسب یک منبع نور، شدت نور و قرارگیری آن میتوان از بروز خیرگی جلوگیری کرد.

آلودگی نوری

این امر موضوعی است که تمامی ساکنین شهرها، زیست جانوری و حتی گیاهی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. دلیل بروز آلودگی نوری عدم انتخاب صحیح یک منبع نوری و یا نصب نادرست آن‌ها می‌باشد.عموما استفاده از چراغ‌های متمرکز و هدفمند که به بهترین شکل فضا را روشن نماید، راه حل این معضل خواهد بود. آلودگی نوری بر روی چهره فضای شهری و نمایش نامناسب نماهای ساختمان تاثیر مستقیم دارد.

دمای رنگ نور

برای به دست آمدن دمای رنگ نور، یک میله کربنی را حرارت داده، و در دماهای مختلف به رنگ‌های متفاوتی درخواهد آمد. این رنگ ها بر اساس درجه کلوین دسته بندی می‌شوند که در ادامه برخی از دماهای مرسوم ذکر شده است.2200 تا 2800 کلوین رنگ نور امبر3000 کلوین رنگ نور گرم ( آفتابی )4000 تا 5000 کلوین رنگ نور سفید طبیعی ( صدفی )6500 کلوین رنگ نور سفید ( مهتابی )

شاخص نمود رنگ ( CRI )

شاخص نمود رنگ عددی بین صفر تا 100 می‌باشد که بیانگر میزان نمایش رنگ واقعی احجام زیر نور روشن خواهد بود.برای فضاهای داخلی به جهت تفکیک رنگ و جلوه بصری مناسب این مورد از اهمیت بالایی برخوردار است.در کل سه رنگ اصلی قرمز، سبز و آبی وجود دارد.زیر نور سبز رنگ نور احجام تا 61% به درستی و مطابق واقعیت دیده خواهد شد که بیشترین درصد را این رنگ نور دارد.این امر برای رنگ قرمز 27 و برای رنگ نور آبی فقط 12 درصد می‌باشد.نتیجه خواهیم گرفت، رنگ نور سبز بر روی رنگ‌های محیط و رنگ‌های جوهر دانه‌ای کمتر از رنگ نورهای دیگر تاثیر خواهد گذاشت و رنگی که مشاهده می‌شود بیشتر به واقعیت نزدیک خواهد بود.تنها زیر نور خورشید، CRI حداکثر و 100 درصد بوده و همه رنگ‌ها به درستی قابل رویت هستند.نکته ای که وجود دارد این است که پارامتر CRI بر روی رنگ احجام از منبع نور تاثیرگذار خواهد بود اما کلوین مستقیما بر روی رنگ نوری که مشاهده می‌شود اثر می‌گذارد.

رنگ نور CMYK ( جوهر دانه ای )

رنگ‌های جوهر دانه‌ای شامل رنگ‌های سرخابی، فیروزه ای و زرد هستند که از ترکیب آن‌ها رنگ نور سیاه به وجود خواهد آمد.نکته مهم این است که هر کدام از رنگ نور های اصلی قرمز، آبی و سبز دارای 213 طیف می‌باشد. از ترکیب این طیف‌ها 17 میلیون و 800 هزار رنگ به وجود خواهد آمد.

شار نوری: به میزان نوری و توانایی نوری که یک چراغ تولید می‌کند گفته خواهد شد که واحد اندازه‌گیری آن لومن (LM) می‌باشد. 

شدت نور: به نوری که در جهات مختلف پخش می‌شود شدت نور گفته می‌شود و واحد اندازه‌گیری آن کندلا (candela) است. 

شدت روشنایی: به میزان نوری که بر روی واحد سطح اجسام تابیده می‌شود می‌گویند و بر اساس لومن بر متر یا لوکس (LUX) محاسبه می‌شود. 

درخشندگی: به نوری که از جسم به چشم انسان تابیده می‌شود درخشندگی می‌گویند که واحد آن کندلا بر متر مربع است.

بهره نوری: نسبت شار نوری به توان مصرفی منبع با واحد لومن بر وات می‌باشد.

در مجموع در مبحث نورپردازی میتوان گفت با یک علم و شاخه مهندسی طرف خواهیم بود که استانداردهای مختص به خود را برای تمامی کاربری‌های مسکونی، تجاری، اداری، هتل‌ها، بیمارستان ها، کتابخانه، فضاهای آموزشی و … دارد. 

منحنی توزیع شدت نور

این منحنی در مختصات قطبی، میزان شدت نور یک لامپ یا چراغ را در صفحه‌ای نشان می‌دهد که به طور دقیق از مرکز لامپ یا چراغ عبور می‌کند.در کل یک برش از چراغ روشن با نور می‌باشد که با یک مقطع می‌توان رفتار آن منبع نوری را سنجید.سه مدل پخش نور کلی مثلثی، دستگاه دکارتی و دستگاه قطبی وجود دارد.

در فضاهای داخلی شدت روشنایی ( لوکس ) از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. اما بحث درخشندگی از جنبه زیبایی نیز حائز اهمیت است چرا که درخشندگی برای نورپردازی و لوکس برای روشنایی است.

انواع LED

به طور کل سه مدل LED وجود دارد. Power LED، SMD و COB

POWER LED: از لحاظ اندازه به نسبت دیگر مدل آن ها بزرگتر هستند و قابلیت نصب لنز بر روی آن‌ها وجود دارند. هم‌چنین قدیمی‌تر بوده و برای چراغ‌های نورپردازی به ویژه نورپردازی در نما مورد استفاده قرار می‌گیرند.

SMD

این مدل از LED ها بسیار کوچک هستند که با توجه به اندازه کوچک و قابلیت متراکم بودن آن‌ها بهره نور و البته طول عمر مناسبی دارند. به طور تقریبی می‌توان گفت همه چراغ‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند SMD هستند. این دسته از چراغ‌ها نسبت به گرما حساس بوده و در محیط‌های گرم افت نور خواهند داشت.

COB

این دسته از LED ها کمی متفاوت هستند که باید بر روی یک سری مدارها چاپ شده و بر اساس ولتاژ و جریان آن‌ها با یک درایور روشن شوند. در مجموع COB ها از تراکم تعداد زیادی SMD در کنار یکدیگر تشکیل شده‌اند 

IP

آی پی درجه حفاظت چراغ در برابر شرایط جوی است که نکته مهمی در انتخاب چراغ به شمار می‌رود. در IP عدد اول نشان دهنده تماس و حفاظت در برابر نفوذ اجسام خارجی است که می‌تواند وارد چراغ شود. این عدد از میان یک تا شش ارزیابی می‌شود.عدد دوم نشان دهنده ورود شرایط جوی مختلف مثل، آب، باران، گرد و خاک و … می‌باشد.به هر میزان عدد نهایی بیشتر باشد چراغ در نهایت مقاوم‎تر خواهد بود.آی پی 68 بیشترین مقاومت را خواهد داشت که می‌تواند در آب غرق شده و روشن بماند.

کلاس چراغ

چراغ‌ها از 4 کلاس، صفر، یک، دو و سه تشکیل شده‌اند. بر اساس ایمنی و حفاظت قسمت‌های برق‌دار چراغ به این ترتیب دسته بندی شده‌اند که به هر میزان به کلاس 3 نزدیکتر می‌شویم، مقاومت بیشتر خواهد بود.

یکی دیگر از نکات حائز اهمیت در بحث نورپردازی شناسایی رفتار نور روی سطوح مختلف است که در بخش نورپردازی نما به ما کمک خواهد کرد. چرا که رفتار هر چراغ بر روی سطوح مختلف متفاوت می‌باشد. به فرض مثال یک چراغ رنگ 3000 کلوین بر روی بتن رنگ تیره چه رفتاری داشته و یا بر روی آجر روشن چه رفتاری از خود نشان خواهد داد.

چگونه می‌توانیم یک طراحی خوب و حرفه ‌ای داشته باشیم؟

با رعایت این سه پارامتر مهم، می‌توانیم طراحی نورپردازی مناسب داشته باشیم.این پارامترها شامل: شناسایی فرم (نوع معماری فضا)، فانکشن (نوع فعالیت) و اتمسفر می‌باشند که با این سه گزینه می‌توانیم بررسی و تحلیل کرده و به این طریق نیاز پروژه را شناسایی کنیم.

از این رو کاربری یک ساختمان از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.پارامتر فرم و نوع معماری نیز یکی از اصول پایه به شمار خواهد رفت و زمانی طراحی به اوج هماهنگی خواهد رسید که خود شخص معمار، طراحی نورپردازی نیز انجام دهد.اتمسفر فضا نشان دهنده حال و هوا لوکیشن پروژه خواهد بود که باید بررسی شود که نورپردازی‎‌های اطراف و منطقه به چه صورت انجام شده است.

انواع چراغ ها در نورپردازی

در ادامه به بررسی انواع چراغ‌های موجود در بازار با کاربردهای مختلف خواهیم پرداخت.

چراغ های وال واشر

مرسوم‌ترین چراغ‌هایی که در حال حاضر برای نورپردازی استفاده می‌شوند چراغ‌های وال واشر می باشند.وال واشر یک چراغی است که با یک نصب صحیح و مناسب می‌تواند بدنه‌ها، ستون‌ها و آبجکت‌های طولی که بعد و ارتفاع دارند، با یک نور تقریبا یکدست روشن نماید.

نکته مهم در طراحی نورپردازی نما این است که منبع نور به کار برده شده نباید دیده شود و یا منبع نور جزوی از نما باشد.

چراغ های دفنی

این مدل از چراغ‌ها حداقل باید IP آن‌ها عدد 66 یا 67 باشد که بسته به میزان آبخور این دسته از چراغ‌ها انتخاب خواهند شد. به طور معمول از این دسته چراغ‌ها در فضاهایی نظیر باغچه و ستون‌های کف و نورپردازی گیاهان، درختان و … کاربرد دارد و به همین دلیل می‌بایست مقاومت بالایی در برابر شرایط جوی داشته باشد.

چراغ های نئون فلکس 

چراغ‌های نئون فلکس به صورت نوارهای LED هستند که در ولتاژهای متفاوت ساخته می‌شوند که دارای IP 65 هستند. عموما از این دسته از چراغ‌ها برای روشن کردن فضاهای افقی و در بخش نما، خصوصا نماهای کلاسیک مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نماهای مدرن نیز برای محل‌هایی که شدت نور کم در یک خط طولی نیاز است، این دسته از چراغ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چراغ های تریک

چراغ نوع تریک در کل دو مدل است. مدل اول 180 درجه و مدل دوم 360 درجه نور خواهد داد.کاربرد این چراغ مابین دو دیواره و سقف بوده و یک خط نور ایجاد می‌نماید.از دیگر کاربردهای آن می‌توان به قرارگیری آن‌ها داخل دهانه و قاب‌هایی است که به واسطه آن‌ فضاها تفکیک می‌شود.هم‌چنین در قاب‌های پنجره گزینه مناسبی است چرا که فقط لبه پنجره روشن خواهد شد و مزاحمت نوری برای ساکنین داخل واحد و یا ساختمان‌های مجاور ایجاد نخواهد کرد.

چراغ خطی

این دسته از چراغ‎‌ها نسبت به چراغ‌های نئون فلکس قطر بیشتری خواهند داشت و برای بخش‌هایی کاربرد دارد که نور با قطر بیشتر به صورت طولی نیاز می‎‌باشد.

نکته‌ای که وجود دارد این است که طراحان به هیچ وجه نباید طرح خود را محدود به چراغ‌ها و مدل‌های موجود کنند. ابتدا ایده‌پردازی و سناریو طراحی پیاده سازی شود و سپس منابع نوری را انتخاب نمود.حتی این امکان وجود دارد در صورت عدم وجود منبع نوری مدنظر، می‌توان سفارش ساخت آن را داد و در نهایت استفاده کرد. 

زاویه قرارگیری چراغ در نورپردازی

با توجه به نوع قرارگیری چراغ و زاویه‌ای که با سطح ایجاد می‌کند، نوع نورپردازی تغییر پیدا می‌کند.اگر چراغ با زاویه 30 درجه به سمت نما نصب گردد، می‌توان گفت به اصطلاح نور سوخته است و فقط 20 الی 30 سانتی متر از بدنه را با شدت خیلی زیاد روشن می‌کند که بافت، متریال و حتی رنگ بدنه قابل تشخیص نخواهند بود.

در زاویه 15 درجه نور به نسبت کمتر سوخته اما خروجی قابل قبول نبوده و بخشی از نما شدت نور بیشتری دارد.

در زاویه 5 درجه سوختگی نور روی بافت به مراتب کمتر است اما بخشی از بافت شدت نور بیشتر و بخشی دیگر شدت نور کمتری دارند که یکدست نمی‌باشد.

در نهایت به زاویه عمود خواهیم رسید که دیگر هیچ زاویه نسبت به داخل و بیرون نداشته و بهترین حالت رخ داده است. بافت کامل و به صورت یکدست روشن شده و شدت نور یکسان است.از این رو می‌توان تصمیم گرفت چراغ‌ها می‌بایست به حالت 90 درجه نسبت به کف قرار داده شود، مگر در شرایط خاص که زوایای به خصوص خود را می‌طلبد.

نکته حائز اهمیت این است که به هیچ وجه نباید چراغ‌ها را به آبجکت چسباند چرا که در همه قسمت‌ها نور دچار سوختگی می‌شود.

پارامترهای یک روشنایی مناسب در نما

یک روشنایی ایده‌آل و مناسب روشنایی است که پارامترهای ایجاد زیبایی، القای حس آرامش و کارکرد مناسب برای چشم را داشته باشد.

( در ادامه مهندس وحید احمدیان به بررسی برخی طراحی‌های نورپردازی در نمای ساختمان‌های مختلف پرداخت و در رابطه با کاستی‌ها و ایرادات هر طرح به طور کامل، توضیحات خود را ارائه داد. )

انواع کانسپت در نورپردازی

در نورپردازی چهار کانسپت کلی: خطی، نقطه‌ای، تاکیدی و پس زمینه میان زمینه و پیش زمینه ( کانسپت عمیق کردن فضا ) وجود دارد.براساس فرم و عملکرد فضا کانسپت انتخاب می‌شود که این امکان وجود دارد دو یا چند کانسپت مورد استفاده قرار بگیرد.عموما کانسپت‌های خطی و نقطه‌ای در نماهای تجاری / اداری و برخی از نماهای مدرن صورت می‌پذیرند و کانسپت تاکیدی در نماهایی که از لحاظ بافت جزئیات بیشتری دارند، استفاده می‌گردند.

در امر نورپردازی برای ساختمان‌های بلند مرتبه، عموما باید در دو قسمت به آن توجه شود، قسمت اول تاج ساختمان و قسمت دوم ورودی آن.

ساختمان‌هایی که در کوچه‌هایی با طول کم واقع شده‌اند، عموما باید در قسمت پایینی و جزئیات قسمت ورودی و بخش‌هایی از قسمت بالای ساختمان که مزاحمت نوری برای ساختمان‌های همجوار خودش ایجاد نکند، ملاحظات نورپردازی صورت گیرد.

در مجموع نورپردازی باید به نحوی باشد که تاثیری بر روی ساختمان‌های روبرویی و مجاور نداشته باشد و زاویه لنز مزاحمت ایجاد نکند.

مهم ترین نکته در نورپردازی معماری در این است که نورپردازی با فرم بنا هماهنگ باشد.

نرم افزار DIALux برای مدل سازی کاربرد دارد. از طریق این نرم افزار می‌توانید متریال و آبجکت ها رو مشخص کرده و سپس چراغ‌ها را جایگذاری نمایید.  به واسطه این نرم افزار، رفتار چراغی که وارد می‌شود به صورت دقیق در آن فضا قابل مشاهده خواهد بود اما به شرط آن که فضا و رفلکت متریال به درستی تعریف شده باشد.( مهندس احمدیان در آخرین بخش، به آموزش این نرم افزار پرداخت.)

شما عزیزان می‌توانید برای مشاهده کامل دوره طراحی نورپردازی در نما از طریق لینک، نسبت به تهیه آن اقدام بفرمایید.